Nhận thức về đúng và sai là điều rất khó khăn. Những khủng hoảng trong cuộc sống bắt nguồn từ vô minh và định kiến. Mỗi người là một thế giới riêng và thế giới đó thường có độ sai lệch nhất định với thế giới thật. Cuộc sống của chúng ta, bao nhiêu phần là thực tế, bao nhiêu phần là ảo giác.

Thực tế và ảo giác

“This is your last chance. After this, there is no turning back. You take the blue pill—the story ends, you wake up in your bed and believe whatever you want to believe. You take the red pill—you stay in Wonderland, and I show you how deep the rabbit hole goes. Remember: all I’m offering is the truth. Nothing more.”
— Morpheus to Neo, The Matrix (1999)

Đó là một cảnh trong phim Ma Trận, khi Morpheus cho đưa cho Neo hai viên thuốc tương ứng với hai lựa chọn cho cuộc đời anh: đến thế giới thực hay quay về thế giới ảo. Từ cảnh phim thú vị này, hình ảnh về viên thuốc đỏ và viên thuốc xanh trở thành một ẩn dụ cho hai sự lựa chọn:

• Tri thức, tự do, biến động, và những sự thật phũ phàng trong thực tế (viên thuốc đỏ)
• An toàn, vui sướng, tươi đẹp và hạnh phúc ngây thơ trong ảo giác (viên thuốc xanh)

Chúng ta hãy nhìn lại một câu hỏi rất phổ biến và cân não: *“Liệu thế giới xung quanh ta là thật hay chỉ là ảo giác?” Hay nói cách khác, liệu những gì chúng ta đang nhận thức, tin tưởng, hiểu biết có thực sự tồn tại không? Suy cho cùng, nhận thức về thế giới của chúng ta là thông qua bộ não, và liệu bộ não có đánh lừa chúng ta không? Trước khi xem xét sâu hơn, chúng ta hãy chốt lại một số khái niệm như sau:

• Thực tế (reality): là trạng thái tồn tại một cách tự nhiên của hiện tượng, sự vật, bao gồm tất cả mọi thứ đã tồn tại, tồn tại, hoặc sẽ tồn tại. Thực tế là khách quan và không phụ thuộc vào sự quan sát của chúng ta.
• Ảo giác (illusion): là trạng thái nhận thức của con người mà không thông qua tác nhân từ bên ngoài. Cụ thể, ảo giác bao gồm các hiện tượng, sự vật mà chúng ta nhận thức nhưng chúng không tồn tại trong thực tế.
• Nhận thức (cognition): là quá trình tiếp thu kiến thức từ bên ngoài.
• Ý thức (consciousness): là trạng thái nhận thức của bộ não về các hiện tượng, sự vật. Đây là sự hiểu biết của một người về thế giới.

Thế giới riêng và viên thuốc xanh

“Trong các pháp, tâm dẫn đầu, tâm làm chủ, tâm tạo tác tất cả.”
— Kinh Pháp Cú, phẩm Song Yếu, kệ 1.

Tập hợp các nhận thức sẽ hình thành thế giới riêng của mỗi người. Dưới con mắt chủ quan, bạn sẽ luôn cho rằng thế giới riêng của bạn chính là thực tế, nhưng điều đó không đúng. Bộ não luôn có xu hướng vẽ một thế giới riêng tươi đẹp và dễ chịu. Nó trở thành vùng an toàn của ý thức, nơi mà bạn muốn ở lại trong đó hơn là muốn bước ra thế giới thực. Để giữ chân bạn lại trong vùng an toàn này, bộ não đặt cho bạn một niềm tin sắt đá rằng thế giới riêng của bạn là thật. Qua năm tháng, thế giới riêng của bạn sẽ mở rộng và có xu hướng khác xa thế giới thực hơn, bởi vì:

• Bạn thường nghe những điều bạn muốn nghe - Hãy nhìn sự bùng nổ thông tin và cách truyền thông dẫn dắt tất cả chúng ta.
• Bạn không thích nghe những điều đi ngược lại niềm tin và định kiến - Bạn ghét ai thì người đó nói gì cũng sai mà thôi.
• Bạn thường tìm lý do biện minh cho những việc bạn làm - Có người nói, tôi không trộm chó và tôi chỉ ăn những con cho nuôi lấy thịt, vậy đâu có sai.
• Bạn thuyết phục hoặc kỳ thị những thế giới riêng khác biệt với thế giới riêng của bạn - Cô này hiền quá làm gánh nặng cho chồng, cô kia thì năng động nên chẳng chăm sóc được gia đình.
• Có những mâu thuẫn không thể giải quyết và bạn chỉ có thể lựa chọn 1 cho mình - Niềm tin trong tôn giáo đã từng tạo nên những mâu thuẫn rất sâu sắc.

Làm thinh bị người chê, nói nhiều bị người chê, ít nói cũng bị người chê; Làm người không bị chê thực là chuyện khó có ở thế gian này.
— Kinh Pháp Cú, phẩm Phẫn Nộ, kệ 227.

Nhận thức của chúng ta thường chấp nhận ảo giác hơn là thực tế. Bởi viên thuốc xanh vẽ ra thế giới riêng bằng những nhận thức không dựa trên những yếu tố ngoại cảnh thực tế, hoặc những yếu tố thiếu sót, sai lệch nhưng phù hợp với những định kiến sẵn có. Viên thuốc xanh mang lại cảm giác an toàn, hạnh phúc, khiến ý thức trở nên vô minh, sự thật bị che lấp bởi những nhận thức đã ăn sâu. Đôi khi cảm xúc cũng đóng vài trò che lấp đi sự thật. Khi tâm trí thả buông, những xu hướng nhận thức tạo ra ảo giác chiếm lĩnh, con người mất đi sự sáng suốt để đánh giá khách quan thế giới xung quanh. Khi cái ảo giác trong thế giới riêng trở nên rất lớn thì việc quay lại với thế giới thực ngày càng khó khăn.

Hoàn cảnh của bạn góp phần lớn vào việc tạo ra nhận thức về ảo giác. Bạn không biết đến cơn bão ngoài khơi khi đang nằm trong đệm ấm. Bạn không biết đến thăng hoa nghệ thuật khi phải kiếm cơm từng bữa và ngủ ngoài đường. Bạn không biết thời gian trăm năm chỉ như nháy mắt. Bạn hoài niệm quá khứ và vọng tưởng về tương lai, là những thứ không có thật. Bạn đắm mình trong những cảm xúc và sự êm dịu của những thú giải trí. Bạn chỉ tin vào những gì mắt thấy tai nghe. Ta nói mỗi người có một thế giới riêng cũng vì mỗi người ở trong những hoàn cảnh rất khác nhau. Cùng nhìn một thế giới thực khi lọc qua các thế giới riêng lại trở nên rất phong phú và khác biệt.

“Nghĩa là chúng ta thấy mọi sự vật ở trên đời mà không biết đúng như thật, chỉ biết bằng cách tưởng tượng sai lầm, đó là vô minh”
“Vô minh nghĩa là đối với thân tứ đại duyên hợp tưởng lầm là thật, là quí. Đối với tâm duyên theo bóng dáng sáu trần cho đó là tâm thật.”
— Hoa Vô Ưu, Thích Thanh Từ, chương 24.

Dùng thế giới riêng của bạn có thể nhìn thấy một phần những ảo giác của người khác. Hãy điểm một số ít ví dụ về những ảo giác khá phổ biến của xã hội hiện đại. Những ảo giác này đều là nhận thức chủ quan dưới góc nhìn của nhóm người.

• Người nghèo: Người giàu thường ăn phi pháp và bóc lột kẻ khác.
• Anh nông dân: Nông dân chế tạo được máy bay, tiến sĩ giấy toàn là vô dụng.
• Người dân: Chính phủ chẳng chăm lo người dân. Người dân có thể đưa ra quyết định đúng đắn nhất.
• Hàng xóm: Phụ nữ mà thất nghiệp ở nhà nuôi con là một sự thất bại đáng trách.
• Người vô thần: Mấy người theo tôn giáo cuồng tín thật tội nghiệp.
• Thanh niên ăn chơi: Đằng nào cũng về với cát bụi, chi bằng ta đập phá cho sướng.
• Thi trượt liên miên: Trình độ như ta chẳng làm được trò gì cả, an phận thôi.
• Kẻ si tinh: Tôi sẽ yêu cô gái này mãi mãi vì cô ấy thật đẹp ở cái tuổi 18 ấy.
• Khởi nghiệp: Chúng ta là số một, chúng ta có thể làm mọi thứ, chúng ta hành động bất chấp tất cả.
• Người ngắm sao: Thế giới đang ở trong giai đoạn hoà bình nhất. Thế giới đầy rẫy bất công và đau khổ.
• Bợm nhậu: Ly rượu này là tình cảm anh em, sức khoẻ không quan trọng, uống đã.

Khủng hoảng sẽ xảy ra. Sớm muộn, mâu thuẫn giữa thế giới riêng và thế giới thực sẽ xuất hiện. Niềm tin bấy lâu nay đột nhiên không còn đúng, bạn không còn tin vào tai mắt mình nữa. Đôi khi, bạn nhận ra cả cuộc đời mình đã lạc lối và sự thật trái ngược hoàn toàn. Thời điểm bạn nhận ra ý nghĩa cuộc đời mình có lẽ là sự va chạm mạnh với thế giới thực. Câu nói của tác giả khuyết danh dưới đây cho thấy sự quan trọng của việc nhận thức ra sự thật. Một điểm thú vị là khắp nơi trên Intenet đều cho răng đây là câu của Mark Twain, nhưng điều đó không đúng. Những thông tin sai lệch và giả dối ở khắp mọi nơi càng khiến cho những ảo giác ăn sâu vào từng thế giới riêng của mỗi người như vậy đó.

“The two most important days of your life are the day you are born and the day you figure out why — Anonymous”
“Hai ngày quan trọng nhất trong đời bạn là ngày bạn sinh ra và ngày bạn nhận ra tại sao — Khuyết danh”.

Thế giới thực và viên thuốc đỏ

Trong cảnh phim Ma Trận, Neo đã chọn viên thuốc đỏ với mong muốn nhìn thấy thực tế. Đó chưa chắc đã là quyết định đúng trong một số trường hợp. Đôi khi bạn không dủ dũng cảm để đến với thế giới thật, hãy ở lại thế giới ảo và biết cách tránh những khủng hoảng không mong muốn, cho dù rất khó. Những khi bạn muốn, thì hãy thực sự muốn, và tìm kiếm con đường đi đến thế giới thực. Hãy uống viên thuốc đỏ để trải nghiệm sự thật cho dù nó sẽ mang lại nhiều cảm xúc không mấy dễ chịu. Hãy đi tìm những ngọn đèn sáng, thu nhận những viên ngọc quý thay vì rác rưởi vào nhận thức của bạn. Theo tôi chìa khoá để đến thế giới thực là Chánh niệm (sẽ là một chủ đề khác). Trong cuộc sống, tối thiểu hãy đặt niềm tin vào đúng chỗ, hãy đi theo ngôi sao dẫn đường thay vì đi theo bất kỳ con đom đóm nào đang bay qua trước mặt. Ngôi sao đó là gì?

• Về cuộc sống thường thức, hãy đặt niềm tin vào chuyên gia. Khám bệnh hỏi bác sĩ, đi học nghe lời thầy, sửa chữa nhờ tay thợ, yêu thương dựa gia đình.
• Về tu tâm dưỡng tính, hãy đọc lời thánh nhân, và biện chứng kỹ càng những lời truyền tụng. Tam sao thất bản, người truyền tụng dễ nói để đạt mục đích của họ.
• Giữ tâm trí an tĩnh để nhận ra bản chất của vật. Mặt hồ tĩnh lặng, con nhện nước đậu cũng thành sóng; nước sông chảy mạnh, ném đá hộc xuống cũng mất hút.
• Tránh xa những nguồn thông tin xấu vì nó sẽ làm ô nhiễm tri thức của bạn.
• Tôn trọng thế giới riêng của người xung quanh.

““Các hiện tượng đều vô thường”; khi đem trí tuệ soi xét được như thế, thì sẽ nhằm lìa thống khổ; Đó là đạo thanh tịnh.”
— Kinh Pháp Cú, phẩm Chánh Đạo, kệ 277.

Vì mỗi người chỉ có một lần được sống, hãy chọn viên thuốc đỏ để nhìn thấy sự thật.